Адыгэ Республикэм и ипщэ-къуэкIыпIэмкIэ щыIэ Iуащхьэ нэхъ лъагэхэм ящыщщ зи джабэщIыр мэзылъэрэ зи щхьэкIэр къырылъэу къэлъагъуэ Iуащхьэхэу Iэбагъуэрэ ТIыбгрэ. Иужьрейм и щIыб къыдэтщ зымащIэкIэ абы елъэгэкI Джэмарыкъу.
Зэрыщыплъагъур дапхуэдэу, атIэ, ахэр а хэгъэгум? – жыфIэрэ фыщIэупщIэмэ, жэуапри хьэзырщ: Мейкъуапэ укъыдэкIарэ Адыгэ Республикэм и псы нэхъ ин дыдэхэм ящыщ Щхьэгуащэ и тIуащIэ бгъуфIэшхуэм удэту, къуршхэр здэщыIэ лъэныкъуэмкIэ дэбгъэзеяуэ ущыкIуэкIэ, ныджащхьэм узэрынэсу, ипщэ-къуэкIыпIэмкIэ плъэмыкIыу уезыгъэплъэкI джабэ нэкIу абрагъуэу жыг гуэрэныбэм щIигъэнахэущ.
Iэбагъуэ
Щхьэгуащэ псышхуэм ищхьэхэмкIэ щыIэ хуей плIимэ кIыхьыр зи хэщIапIэ Гъуазэрыплъ къуажэ цIыкIум пэгъунэгъуу икIи нэхъ зыщхьэщызыIэтыкIауэ узыIуплъэ Iуащхьэ джафэ зэпэхъуреишхуэрщ «IэбагъуэкIэ» зэджэр.
Жылэ цIыкIум и хьэблэкIэу къуэкIыпIэмкIэ гъэзам дежщ МэлкIапэ псы бгъунжыр Щхьэгуащэ къыщыхэлъэдэжыр. Абдежым укъыщежьэу, адрыщIым уизышэ лъэмыжым узэпрыкIмэ, Iэбагъуэ бгым и щыгум нэс лъэсу удэкIынумэ километр 11 хуэдиз къызэбнэкIын хуей хъунущ. А гъуэгуанэм ику иту сыхьэти 6 - 8 токIуадэ.
ТхыцIащхьэм узэрихьэу, дунейр уэфIу ирихьэлIамэ, нэм къыIуидзэнур псэр дэзыхьэх теплъэгъуэщ: кIуэтэху къэс нэхъри нэхъ гъунэгъу узыхуэхъу ТIыбгым нэмыщI, зыкъебгъэзэкIамэ, къухьэпIэмкIэ узыIуплъэр дыгъэм пэлыд уэсыжьхэр зи «куэщI» имыкIуэсыкI Iуащхьэжьхэу Фыщтрэ Уэщтенрэщ (Оштен).
Метр 2689-рэ зи лъагагъ Iэбагъуэ ищхъэрэкIэ гъэза и джабэ нэкIухэрщ къыщежьэр Щхьэгуащэ сэмэгу лъэныкъуэмкIэ щыхэлъэдэж МэлкIапэ и псы къуэпсхэр. Iуащхьэм къегъэщIылIа Iэгъуэблагъэр Кавказ къэрал биосферэ мэзгъэфIэным хухаха щIыналъэм хохьэ. «IэбагъуэкIэ» йоджэ а бгым къедза шытхми и бгъуитIымкIэ щыIэ хъупIэхэми.
Филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор КIуэкIуэ Жэмалдин «Адыгская (Черкесская) топонимика» зыфIища и тхылъым къызэрыщигъэлъэгъуамкIэ, «Iэбагъуэ» фIэщыгъэр IыхьитIу зэхэтщ: «Iэ»-рэ «багъуэ»-у, «Iэщыр щагъэбагъуэ», «Iэщым лы щащI» мыхьэнэхэр къарыкIыу. ФIэщыгъэр япэщIыкIэ зытеIукIауэ хуагъэфащэр мы щIыпIэм щыпэрыхьэт хъупIэхэрщ.
А лъэныкъуэмкIэ я еплъыкIэр зэтохуэ щIыпIэцIэхэр зэхуэхьэсыжыным, джыным илъэс куэдкIэ яужь ита, Адыгэ Республикэм щыпсэуа щIэныгъэлI Мэрэтыкъуэ Къасым, «Словарь по топонимике Кавказа» тхылъ гъуэзэджэр къыдэзыгъэкIа Твёрдый Александр, «Очерки по топонимике Кубани» лэжьыгъэ купщIафIэр дунейм къытезыгъэхьа Ковешников Владимир сымэ, нэгъуэщIхэми.
Мыри къыхэгъэщыпхъэщ. Зи гугъу тщIы бгыр зыщхьэщыт Гъуазэрыплъ жылэ цIыкIум къуажапщэмкIэ щыIэ и Iыхьэм «Iэбагъуэ» зыфIаща хьэщIэщ зэпэщ къыщызэрагъэпэщащ, иджырей мардэхэр и тегъэщIапIэрэ зыгъэпсэхупIэ-нэгузыужьыпIэу.
ТIыбг и Iэхэлъахэм
Адыгэ Республикэм и Iуащхьэ нэхъ лъагэхэм хабжэ ТIыбг «къэгъэIурыщIэныр», адрейхэм елъытауэ, куэдкIэ нэхъ тыншщ, зекIуэн зи щIасэхэр щыхьэт зэрытехъуэщи, и щыгу ихьэнми лъэныкъуищкIэ ущыхуэIэрыхуэнущ. И нэхъ лъагапIэм унэсын папщIи, альпинистхэм зэрахьэ Iэмэпсымэхэм хуэдэ ухуейкъым.
ТIыбг метр 3064-рэ и лъагагъщ, мыри Кавказ биосферэ мэзкъуэдым хухаха щIыналъэм хохьэ, ищхьэкIэ зэрыщыжытIащи, Щхьэгуащэ а лъэныкъуэмкIэ къыщыхэлъэдэж МэлкIапэ и щIэдзапIэхэмкIэ щыIэщ. ТIыбг и бгъуапIэр Мейкъуапэ удэту тыншу уолъагъу, къыбгъурытхэм елъытауэ нэхъ уардэу зыкъыпщигъэхъуу. АтIэми, ар зытIэкIукIэ нэхъ лъахъшэщ, адэкIэ къыщыт ЩIыгущхьэрэ (Чугушх) Джэмэрыкъуэрэ (метр 3099,4-рэ) зэрызаIэтам елъытауэ.
ТIыбг Кавказ биосферэ мэзкъуэдым хухаха щIыналъэм зэрыхрагъэубыдам а лъэныкъуэмкIэ альпинистрэ туристу щызекIуэну зи щIасэхэм я бжыгъэм куэду кIэрегъэху. Ар и щхьэусыгъуэщ адрей лъагапIэхэм уахуэзышэ лъагъуэхэм узыщыхуэзэ зыгъэпсэхупIэ дэгъуэхэм хуэдэ мы щIыпIэм зэрыщумылъагъум. ЩыIэр мэзхъумэхэм я унэ цIыкIу зыбжанэу гъуэгум узыщрихьэлIэрщ.
ТIыбг дэкI туристхэм хаша лъагъуэхэм ящыщу нэхъ щызекIуэгъуафIэу ябжыр Щхьэгуащэ и псыхъуащхьэхэм иужьрей илъэсхэм хуабжьу зыщызыужьа Гъуазэрыплъ къуажэ цIыкIум хуэзанщIэу псышхуэм телъ лъэмыж быдэм узэпрыкIрэ, «Кавказ» турбазэр сэмэгумкIэ къыщызэбнэкIыу, МэлкIапэ псы бгъунжыр къыщыщIидзэхэмкIэ бунэтIмэщ.
Мыбдежым, ищхьэкIи зэрыщыжытIащи, утохьэ Iэбагъуэ хъупIэм ухуэзышэ лъагъуэу зи кIыхьагъыр километр II-м нэблагъэм. ХъупIэм и нэзым узэрихутэу, зэуэ уи нэгу къыщIоувэ ТIыбгрэ Iэбагъуэрэ я щыгу щхьэщыIэтыкIахэм къакIэрылэжьыкIыу зезыгъэзыхыжа джабэ нэкIу тхыцIэжьхэри, МэлкIапэ къэзыгъэхъу псы къуэпс шкIуашкIуэхэр къызыдэпщIыпщIыкI къуэ куу цIыкIухэри, мэзкъуэдым и хъумакIуэхэм я хэщIапIэу лъэныкъуэкIэ къыщыIэгъуа унэ закъуэри. АтIэми, гъуэгу техьахэм ящыщу а щIыпIэм нэсахэр ТIыбг дэкIын ипэ къихуэу, абдежым нэху къыщекIмэ зэрынэхъыфIри къыхэгъэщыпхъэщ.
АдэкIэ, ТIыбг и щыгум уихьэну уи мурадмэ, къурш бжэнхэм щыхаша лъагъуэу адэкIэ-мыдэкIэ къыщылъагъуэхэм, туристхэм зэрагъэунэхуауэ, утемыкIмэ нэхъыфIщ. Езы псэущхьэхэми, зэрыгурыIуэгъуэщи, абдежым зыкъыщыппэщIагъэхуэнукъым, гъуазэу яIэм гу къызэрыплъитэу ахэр лъэныкъуэкIэ псынщIэ дыдэу Iуишынущи.
Лъахэхутэхэм я нэхъыбэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ, щIыпIэцIэр адыгэбзэм хэт псалъэхэу «тIы»-мрэ «бгы»-мрэ къатехъукIащ. КърагъэкIри «тIыхэм я лъагапIэ», «тIыхэм я шытх», «тIы кIапэм хуэдэу кIэщI» мыхьэнэхэр аращ, езы Iуащхьэмрэ абы къедза шытхымрэ къурш бжэнхэм я зекIуапIэу ижь-ижьыж лъандэрэ зэрыщытым къыхахыу.
Къыхэгъэщыпхъэщ, фIэщыгъэр абазэбзэмрэ убыхыбзэмрэ къахэбгурыIукI хъуну къэзылъытэхэри зэрыщыIэр, езы псалъэр а бзэхэм къыщекIуэкI (е къыщекIуэкIа) «зызыубгъуа» мыхьэнэм хуахьу, езы бгым ищхьэхэмкIэ иIэ теплъэр а егупсысыкIэм зэрыхуэкIуэм къыхэкIыу.
Мыри гъэщIэгъуэнщ. Тхыдэ мыжыжьэм къызэрыхэщыжымкIэ, Адыгэ Республикэм имызакъуэу, КъухьэпIэ Кавказ псом, туризмэм зыщиужьын щыщIидза лъэхъэнэм (1936 гъэм къыщыщIэдзауэ), а Iуэхум теухуауэ япэ дыдэу къыщагъэунэхуауэ щыта, шыхэмрэ цIыхухэмрэ щыпхаша лъагъуэ дахащэт ТIыбг бгым ублэзышу Сочэ лъэныкъуэмкIэ Мдзымтэ и псыхъуащхьэхэмкIэ щыIэ Кбаадэ (Къуэбыдэ) хуей телъыджэм уизышэу щыIар.
Comments
Post a Comment